Riða

Mismunandi arfgerðir

Rannsóknir sýna að næmi sauðfjár fyrir riðusmiti er breytilegt út frá svokallaðri PrP arfgerð príongena. Vitað er að VRQ genasamsætan er tengd við mikið næmi fyrir hefðbundinni riðuveiki. ARQ og ARH genasamsæturnar eru í meðallagi næmar og AHQ er með lítið næmi. ARR-genasamsætan veitir viðnám gegn smiti og mun arfhreina arfgerðin ARR/ARR vera afar þolin gagnvart smiti.

Íslenska fjárkynið var lengi álitið hafa færri genasamsætur en erlend fjárkyn, en þolna genasamsætan ARR fannst í byrjun árs 2022 í sex kindum á einum bæ á Austurlandi.  Umfangsmikil leit að þessari genasamsætu er í gangi veturinn 2021-2022.

Undanfarin ár hefur verið vöktun á arfgerðum príongensins í kindum sem greinast með riðu og hafa tvö jákvæð tilfelli verið staðfest með arfgerðina AHQ sem upphaflega var talin geta veitt vernd gegn riðu í íslensku fé. Í báðum tilvikum var um einkennalausar kindur að ræða (sláturhúsasýni og niðurskurðarsýni). Þetta bendir til að sú arfgerð gefi ekki þá vernd sem áður var talið. Einnig hefur komið í ljós að sú arfgerð er algeng í tilfellum Nor98 riðu, en sú gerð riðu er ekki talin smitandi og því ekki þörf á niðurskurði þar sem hún greinist.

Það er hins vegar ekki þar með sagt að arfgerðin veiti enga vernd heldur getur hún minnkað líkur á að kindur taki smit. Meiri líkur eru á að kindur með áhættuarfgerðina VRQ smitist af riðuveiki, sé smitefnið til staðar í umhverfi þeirra. Því ætti að leggja áherslu á að útrýma fé með þá arfgerð.

Á áhættusvæðum þar sem riða hefur greinst á síðastliðnum 20 árum er arfgerðargreining mikilvægur liður í fyrirbyggjandi aðgerðum. Sérstaklega er þetta mikilvægt á búum þar sem riða hefur greinst á árum áður. Einnig ættu söluaðilar á líflambasölusvæðum að vinna í því að losa hjarðir sínar við einstaklinga með áhættuarfgerðina VRQ.

Hér má sjá núverandi flokkun arfgerða í sauðfé.

Óhefðbundin gerð af riðu

Óhefðbundið afbrigði af riðu, Nor98, var fyrst uppgötvað í Noregi árið 1998. Þessi tegund riðu er ekki smitandi heldur kemur  til án utanaðkomandi áhrifa, einna helst í eldra fé.  Kindur með NOR98 eru oftast með lítil eða engin einkenni og uppgötvast aðeins við rannsókn á sýnum sem tekin eru eftir að kindin er aflífuð. Nor98 leggst  fremur á kindur sem eru með verndandi arfgerð gegn klassískri riðu. Ekki þarf að tilkynna NOR98 tilfelli til Alþjóða dýraheilbrigðisstofnunarinnar.

Nor98 fannst í fyrsta skipti hér á landi árið 2004 í Biskupstungum. Þá voru viðbrögðin þau sömu og við hefðbundinni riðu, þ.e. förgun á allri hjörðinni. Í dag er það hins vegar viðurkennt á alþjóðavísu að Nor98 smitast ekki á milli kinda þannig viðbrögð við staðfestingu Nor98 tilviks eru að auka eftirlit með bænum og taka sýni úr öllum fullorðnum kindum sem lógað er eða slátrað í 5 ár á eftir.

Einkenni riðuveiki

Þegar kind hefur smitast af riðuveiki geta liðið nokkrir mánuðir til 5 ár þar til hún fer að sýna einkenni. Því getur einstaklingur virkað heilbrigður en er í raun smitberi. Hversu hratt dýrið fer að sýna einkenni ræðst af ýmsu eins og t.d. arfgerð kindarinnar, aldri við smit og ásigkomulagi. Oft koma einkennin frekar fram þegar dýrið verður fyrir streitu, eins og t.d. við smölun. Einkennin eru viðvarandi í nokkrar vikur eða mánuði þar til dýrið deyr.

Þegar fjárhópur er skoðaður með tilliti til riðu, skal minnast þess að einkenni sjást sjaldan á yngri kindum en veturgömlum, en koma oft fyrst fram í fullorðnu fé, þar sem veikin er að byrja. Oft er greint á milli mismunandi einkenna á riðu: 

1. Kláðariða: Kindurnar klóra sér á haus, síðum, drundi og víðar. Kláði sést þó ekki í öllum tilfellum, en flest riðusmitað fé svarar þó klóri í bak.
2. Taugaveiklunarriða: Kindurnar verða óttaslegnar, óöruggar með sig, hrökkva við, titra, skjálfa og gnísta tönnum.
3. Lömunarriða: Kindurnar liggja mikið, bera fætur hátt, slettast til í gangi.

Riðuveikar kindur vanþrífast oftast nær. Fyrstu einkennin geta verið mismunandi. Þau eru breytileg frá degi til dags, meira áberandi suma daga en aðra. Langt getur verið í að einkenni verði stöðug. Því getur þurft að skoða kind á þessu stigi oftar en einu sinni til að vera viss. Einnig skortir á að öll einkenni riðuveiki komi fram í einni og sömu kindinni. Fyrstu einkennin eru mjög breytileg milli tilvika, einnig milli kinda í sömu hjörð. Allt þetta villir fyrir og getur tafið rétta greiningu veikinnar. Mikilvægt er að fjáreigendur og allir þeir sem vinna með sauðfé, eins og t.d. rúnings- og fósturtalningarmenn, séu meðvitaðir um einkenni riðunnar. Við grun um riðu skal án tafar hafa samband við viðkomandi héraðsdýralækni hjá Matvælastofnun. 

Smitleiðir

Riða í sauðfé smitast fyrst og fremst með því að skepnurnar éta, drekka eða sleikja smitefni með óhreinindum. Algengasta smitleiðin er um munn en getur líka orðið um sár og á meðgöngu. Smit getur borist á milli bæja með lifandi kindum, skít, áhöldum eins og rúningsklippum og sprautunálum, landbúnaðartækjum og heyi. Smithættan er mest við húsvist á sauðburði þar sem mikið magn af smitefninu finnst í hildum og fósturvatni.

Smitefnið, príonprótínið, er afar lífseigt. Það þolir t.d. hita og kulda, langa suðu, geislun og flest sótthreinsiefni nema helst klór. Smiteiginleikar príonprótínsins varðveitast betur neðanjarðar því frost, hiti og geislar sólar brjóta prótínið smátt og smátt niður. Sjaldgæft er að smit verði á beitilandi, en við brynningarstampa, ílát, klórustaura, bursta og annað slíkt, er smithættan mun meiri og þá tengd þessum munum.

Þar sem að orsakavaldur riðunnar er ekki hefðbundið smitefni (vírus eða baktería), veldur riðan engu ónæmissvari í líkama kindarinnar og því ekki möguleiki að nýta bóluefni.

Erlendis er unnið að því að þróa rannsóknaraðferðir til að greina riðu í lifandi dýrum áður en einkenni koma fram. Þá eru tekin sýni úr eitlavef (hálskirtlar, þriðja augnlok, slímhimna úr endaþarmi) og kannað hvort príonprótínið sé til staðar. Þessi aðferð er enn ekki orðin viðurkennd þar sem aðferðin er ekki talin 100% örugg (hætta á fölskum neikvæðum niðurstöðum) vegna þess að meingerð sjúkdómsins kemur fram á misjöfnum tíma í eitlavef dýrsins.

Fjölmargar rannsóknir beinast að því að afla betri þekkingar á smitleiðum og jafnframt greiningum á arfgerðum sem eru verndandi gegn riðuveiki og nýta má til ræktunar.

Aðgerðir

Líkur voru á því árið 1978 að veikin myndi breiðast út um allt land á fáum árum. Riða var þekkt á 104 bæjum og fannst í næstum 700 kindum árlega. Það var því að duga eða drepast. Aðgerðir til að stöðva útbreiðslu veikinnar hófust 1978. Þær virtust skila árangri strax, en ekki nægum. Árið 1986 var hert á aðgerðum og ákveðið að reyna útrýmingu með öllum ráðum. Þær reglur hafa gilt síðan. Þegar riðuveiki finnst á nýjum bæ er samið við eiganda, öllu fénu fargað strax og þinglýst fjárleysi á jörðinni. Farga skal hverri kind sem látin hefur verið til annarra bæja frá sýkta bænum, líka öllum kindum frá öðrum bæjum sem hýstar hafa verið á riðubænum yfir nótt eða lengur. Þar sem riða hefur náð að búa um sig og smitleið er ókunn getur þurft að farga á snertibæjum og jafnvel öllu fé á heilum svæðum. Héraðsdýralæknir metur hvað hægt er að hreinsa, hvað verður að fjarlægja og áætlar jarðvegsskipti við hús. Hús, tæki og tól eru háþrýstiþvegin og sótthreinsuð með klóri og joði eða sviðin með loga. Hreinsun skal taka út áður en yfirborði er lokað, timbri með fúavarnarefni, steini og járni með sterkri málningu. Notað er mauraeitur tvisvar sinnum vegna heymauranna. Heyjum frá riðutíma er eytt. Jarðvegsskipti fara fram, síðan er sand- eða malborið (malbikað). Að tveimur árum liðnum er nýr fjárstofn tekinn frá ósýktu svæði. Bannað var í upphafi aðgerða 1978 að nota sláturúrgang og sjálfdauð dýr frá riðusvæðum til fóðurgerðar og innflutningur á slíku fóðri óheimill. Þetta var 10 árum fyrr en í Englandi og hefur mögulega orðið til þess, að Ísland slapp við kúariðu.

Þegar aðgerðir hófust voru 25 varnarhólf af 38 sýkt. Í dag teljast 8 varnarhólf af 25 til sýktra svæða. Riða hefur komið aftur í nýjan fjárstofn á um 12% bæjanna, á suma oftar en einu sinni.

Mynd 1. Fjöldi bæja þar sem hefðbundin riðuveiki hefur verið staðfest á árunum 1987-2017.

Er hægt að uppræta riðuveiki?

Mikill árangur hefur náðst í baráttunni við riðuveiki en betur má ef duga skal. Ein ástæða þess að baráttan er erfið er sú hver smitefnið er lífseigt. Með breyttum áherslum riðusýnasöfnunar þar sem áhersla er lögð á að ná í sýni af kindum sem drepast eða er slátrað vegna sjúkdóma eða slysa, aukast líkur á að greina riðutilvik fyrr en ella. Meðvitund og skilningur á smitleiðum eru lykilatriðið við útrýmingu á riðuveiki.

Fólk smitast ekki af riðu í sauðfé svo vitað sé

Engar vísbendingar eru um að fólki stafi hætta af snertingu við riðusmitað fé né neyslu afurða þess, svo sem kjöts, innmatar og mjólkur. Þannig að hvorki neytendur né fólk sem starfar á sauðfjárbúum eða í sláturhúsum eru í hættu vegna riðuveiki í sauðfé.